Από την πλευρά των γυναικών : ερωτήματα και προβληματισμoί που γεννήθηκαν διαβάζοντας το βιβλίο της Ελισσάβετ Μπαρμπαλιού ‘H επιστροφή του άνδρα : Λύνοντας την σιωπή αιώνων’.
Έλενα Καρκαζή
Να λοιπόν που η Ελισάβετ Μπαρμπαλιού χάρισε στην ελληνική κοινότητα ένα βιβλίο όπου πρωταγωνιστεί ο άνδρας χωρίς όμως να χρειάζεται να αποδείξει κάτι ο ίδιος για τον ‘αρσενικό’ δυναμικό εαυτό του, έτσι τουλάχιστον όπως αυτός έχει ορισθεί στην πορεία του χρόνου. Και η γυναίκα συγγραφέας όμως που του προσφέρει αυτό τον πρωταγωνιστικό ρόλο δεν ακολουθεί την πεπατημένη : δεν ταλαντεύεται ανάμεσα στις αντίρροπες τάσεις, την επιβεβαίωση ή την ακύρωση αυτού του ορισμού. Φαίνεται να έχει κάνει μια πιο γόνιμη και δημιουργική επιλογή : να συνδιαλλαγεί μαζί του ανιχνεύοντας τον χωροχρόνο μέσα στον οποίο ο Έλληνας άνδρας υπήρξε και έδρασε.
Αφετηρία αυτής της γυναικείας περιπλάνησης; Η ‘περιέργεια’, μια αρετή για έναν συστημικά σκεπτόμενο θεραπευτή ο οποίος πέρα από προκαταλήψεις, στερεότυπα, ριζωμένες πεποιθήσεις προσπαθεί να ψηλαφίσει και να κατανοήσει την εξέλιξη του ανδρικού εαυτού, τις πολλαπλές ταυτότητες που αναδύθηκαν μέσα στο ιστορικο-κοινωνικο-πολιτισμικό πλαίσιο της ελληνικής κοινωνίας του οποίου αποτελεί αναπόσπαστο μέρος ο Έλληνας άνδρας.
Εκκίνηση αυτής της περιήγησης ; Η βιωματική ψηλάφιση του οικείου περιβάλλοντος της συγγραφέα που εμπεριέχει άνδρες : τον αδελφό στην πατρική οικογένεια, τον γιο, τον σύζυγο και πατέρα στην οικογένεια που δημιούργησε η ίδια. Με άγγιξε ιδιαίτερα αυτή η γενναία αποκαλυπτική στάση της θεραπεύτριας που συν-γράφει ένα βιβλίο με τους άνδρες της ζωής της και τα διακυβεύματα που γέννησαν συναντήσεις που έγιναν ή δεν έγιναν… Συγχρόνως, προσπαθεί να στοχαστεί και να αναστοχαστεί μαζί με τους άνδρες που χτύπησαν την πόρτα της και βρήκαν μια στέγη για να αναζητήσουν με ασφάλεια τον εαυτό τους.
Αυτή ακριβώς η εκκίνηση δηλώνει και την προοπτική αυτού του συν-γράμματος : να αποτελέσει ένα βήμα διαλόγου, έναν χώρο απελευθερωτικό τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες που θα μπορούσαν να αναρωτηθούν για την δυνατότητα ενός διαφορετικού μαζί, μιας συντροφικότητας που δεν θα εγκλωβιζόταν σε αδιέξοδα δίπολα και διαφυλικές αντιπαλότητες.
Σκέφτομαι πόσο ξεκούραστο και ανακουφιστικό θα μπορούσε να είναι αυτό ειδικά για τον άνδρα που του έχει εμφυσηθεί ως πρόταγμα και πρόσταγμα η δύναμη, η κυριαρχία, η αποδοτικότητα. Ταυτόχρονα όμως φαντάζει αποσταθεροποιητικό για τον άνδρα το διάβημα της ισοτιμίας και της ανάδυσης βαθιά κρυμμένων και καταπιεσμένων ‘γυναικείων’ συναισθημάτων και προταγμάτων: της ευαισθησίας, της τρυφερότητας, της ενασχόλησης με το οικιακά καθήκοντα, της πατρικής φροντίδας και της διαπαιδαγώγησης των παιδιών…
H ολιστική ματιά της συγγραφέα εστιάζει στην κυρίαρχη πατριαρχική αντίληψη της ελληνικής
κοινωνίας – και όχι μόνο- που εν τέλει δεν εγκλωβίζει την γυναίκα μόνο αλλά λειτουργεί και για τον άνδρα ως μπούμερανκ. Χρειάζεται να ανταγωνίζεται ακριβώς αυτό το πρότυπο που ο ίδιος κατασκεύασε: το δυνατό, ανώτερο, ικανό και επιτυχημένο αρσενικό. Μια κούρσα θανάτου… Κι εδώ
μερικές φορές υπάρχουν επιπτώσεις στον γιό αφού ο πατέρας δεν αποδέχεται την εξέλιξη, την πρόοδο
του γιού του, απαγορεύεται να τον ξεπεράσει. Θυμάμαι μια περίπτωση όπου ενώ ο πατέρας πρότεινε
στο γιό του να τον διαδεχθεί σιγά- σιγά στην οικογενειακή επιχείρηση, τελικά έφθασε να τον διώξει και
να τον αποκληρώσει. Όταν ο γιός έκανε δική του επιχείρηση έκανε ο,τι μπορούσε για να του
δημιουργήσει προβλήματα και να μην επιτευχθεί η ανάπτυξη της επιχείρησής του.
Εγώ, από την πλευρά των γυναικών, θα μοιραστώ μαζί σας κάποια ερωτήματα και προβληματισμούς
που μου γεννήθηκαν διαβάζοντας το πολυεπίπεδο βιβλίο της Ελισσάβετ.
Πολλά θα είχαν να πουν οι γυναίκες για την ανδροκρατούμενη κοινωνία που τους στέρησε
δικαιώματα και τους επιφύλασσε μόνο περιορισμούς. Μήπως όμως συνετέλεσαν και οι ίδιες οι
γυναίκες που γέννησαν γιούς και μεγάλωσαν άνδρες γυναικών ώστε το παιχνίδι να συνεχίζει να
παίζεται με τους ίδιους κανόνες; Ένα σχεσιακό παιχνίδι όπου είναι δύσκολο να ξεχωρίσεις τον
καταπιεστή και τον καταπιεζόμενο, το θύμα και τον θύτη, εάν δανειστούμε τα δίπολα της συνύπαρξης
και συμβίωσης των ανδρών και γυναικών που επικράτησαν στο παρελθόν .
Η συγγραφέας αναφέρεται σε διαφορετικές πηγές μηνυμάτων από την μυθολογία, την λογοτεχνία,
από την θεραπευτική σκηνή όπου ο άνδρας, ο κυρίαρχος, συναισθηματικά απόμακρος ή
απροσπέλαστος σύζυγος και πατέρας προκαλούσε δέος, φόβο, οδύνη. Ταυτόχρονα όμως πληρωνόταν
με το ίδιο συναισθηματικό νόμισμα : γευόταν την απομάκρυνση της συζύγου και την προσήλωσή της
στον γιό στην προσπάθεια της να αναπληρώσει αυτό που ο ίδιος δεν της έδινε. Σε αυτές τις
περιπτώσεις, συχνά οι γιοί που ανταποκρίνονταν στην έλλειψη της μητέρας και την προσδοκία που είχε
από αυτούς έχαναν τόσο τον εαυτό τους όσο και τη δυνατότητα μιας πληρότητας στη σχέση τους με τις
γυναίκες που θα συναντούσαν αργότερα. Οι ίδιοι έδιναν προτεραιότητα στην αφοσίωση στη μητέρα
που υπέφερε ή που θυσιάστηκε για να τους μεγαλώσει. Σε ατομικό επίπεδο οι γιοί δεν ικανοποιούσαν
τις βαθύτερες ανάγκες και επιθυμίες τους, σε διαπροσωπικό επίπεδο με τις συντρόφους τους ήταν εκ
νέου ‘απόντες’ αφού το βλέμμα ήταν στραμμένο στο παρελθόν, στην οικογένεια καταγωγής και την
μητέρα τους. Να λοιπόν που οι γυναίκες 2 διαφορετικών γενιών υποφέρουν και πάλι. Η νέα σύζυγος
λόγω της συγχωνευμένης σχέσης μητέρας- γιού όπως αναφέρει η Ελισάβετ αλλά αναρωτιέμαι : στη
νέα συντροφική σχέση που δημιουργεί αυτή η γυναίκα – κόρη μήπως βρίσκει ένα αποτύπωμα που δεν
της είναι και τόσο άγνωστο; Το αποτύπωμα του δικού της απόντα πατέρα; Στην κλινική δουλειά με τα
ζευγάρια συχνά βλέπω ότι και οι γυναίκες – για να διαγραφεί ο συστημικός κύκλος της εξήγησης των
δύσκολων διαπροσωπικών σχέσεων- συμβιώνουν με άνδρες που τις κάνουν να αισθάνονται ότι δεν
είναι σημαντικές γι’αυτούς. Αρκετές φορές αυτή η στερητική σχέση συναντιέται με μια κοσμοθεωρία
των γυναικών που συνδέεται με την πατρική τους οικογένεια όπου είτε ο πατέρας ήταν
συναισθηματικά απών για εκείνες είτε η μητέρα είχε επενδύσει συναισθηματικά τον αδελφό τους δηλ.
τον γιό της.
Άλλες φορές πάλι , όπως αναφέρει η συγγραφέας, το προβάδισμα του χρέους προς τις ιστορικές ανάγκες της πατρίδας έκανε τον άνδρα να απουσιάζει εντελώς απο την οικογενειακή εστία και να χάνει τους συναισθηματικούς παλμούς της οικογένειας, να μην βλέπει τα παιδιά του να μεγαλώνουν. Οπλισμένοι με την σκληρότητα που απαιτούσε η εμπόλεμη κατάσταση για να επιβιώσουν και να νικήσουν τον αντίπαλο, παραδόξως όταν γυρνούσαν στο σπίτι τα αντανακλαστικά αυτά συνέχιζαν να είναι ενεργά και δεν τους επέτρεπαν να δείξουν την ευαλωτότητά τους. Μοιραία και οι γυναίκες είχαν απωλέσει την ευαισθησία και τρυφερότητα τους λόγω της ανασφάλειας και της ανάληψης όλων των ευθυνών. Έτσι οι γιοί δεν υπέφεραν απο την απουσία των πατεράδων αλλά και από την παρουσία μιας σκληροτράχηλης μητέρας-πατέρα που έπρεπε επίσης να αγωνίζεται να βοηθήσει την οικογένεια να επιβιώσει σε αντίξοες συνθήκες. Συχνά επίσης οι μητέρες αυτές ηρωποιούσαν τον άνδρα του σπιτιού και τα μικρά αγόρια δεν είχαν άλλη επιλογή από το να αναπαράγουν το πρότυπο του γενναίου άνδρα, του δυνατού, αυτού που ‘νικά’. Υψηλό το τίμημα για ένα αγόρι που δεν έχει δικαίωμα να λυγίσει, να κλάψει, να έχει αδυναμίες. Υψηλό το τίμημα και για τις ίδιες που δεν τολμούσαν να ζητήσουν ο,τιδήποτε από αυτόν που είχε θυσιαστεί για το κοινό καλό.
Αυτό ίσχυε ακόμη περισσότερο για τους άνδρες ‘κουβαλητές’ που έπρεπε να αφήσουν το σπίτι για να εξασφαλίσουν τα προς το ζειν για την οικογένεια : ναυτικοί, χτιστάδες, μετανάστες σε ξένη χώρα. Tι να ζητήσει μια γυναίκα όταν είναι παντρεμένη με έναν ‘επισκέπτη’ της οικογένειας που όμως φεύγει για να επιστρέψει με γεμάτα τα χέρια για τους δικούς του; Τι να ζητήσει ένας γιός από έναν πατέρα που δεν γνωρίζει; Πώς να αποδεσμευθεί ένα γιός από την μητέρα του όταν του ζητούν να είναι ο άνδρας του σπιτιού; Πώς να αντιπαλέψει όμως και αυτή η μητέρα την μοναξιά που κυριαρχεί στο συντροφικό κρεβάτι; Θυμάμαι μια φορά την μαρτυρία ενός γιού που είχε καταφέρει παρόλα ταύτα να είναι ένας τρυφερός και δοτικός σύντροφος στο ζευγάρι του αλλά εντόπιζε τα προβλήματα στη σχέση νύφης-πεθεράς στην ‘κρυφή ζήλια’ της μητέρας του προς την γυναίκα του. Ο ίδιος εκνευριζόταν πολύ χωρίς να το δείχνει στην μητέρα του και είχε ανάγκη να απομακρυνθεί, κάτι που τον στενοχωρούσε επίσης, πολύ περισσότερο δε γιατί αισθανόταν ότι βρισκόταν ανάμεσα στις 2 γυναίκες της ζωής του που δεν κατάφερναν να έχουν μια ειρηνική σχέση. Επέλεξα να μοιραστώ μαζί του μια σκέψη που αναπλαισίωνε τη σχέση των 2 γυναικών αποφεύγοντας το γνωστό δίπολο καλή-κακή : είπα να μεταφέρει στη γυναίκα του και την μητέρα του την σκέψη μου ότι η μητέρα δυσκολευόταν πολύ και πλήγωνε και τους δυο τους χωρίς να το επιθυμεί πραγματικά. Αισθανόταν ότι η ζωή την είχε αδικήσει, όχι η νύφη της, γιατί η νύφη της μπορούσε να χαρεί τον άνδρα που αυτή μεγάλωσε και της χάρισε ενώ η ίδια είχε στερηθεί τον δικό της.
Εάν μείνουμε στις σχεσιοδυναμικές που αναπτύσσονται λόγω της απουσίας του συζύγου-πατέρα που διεξοδικά αναλύει η Ελισάβετ , αυτό που θα πρόσθετα στις κλινικές εικόνες που αναφέρονται αφορά σε μια άλλη διάσταση στη συγχωνευτική/συμβιωτική σχέση μάνας-γιού όπου αναπτύσσεται μια ανταγωνιστική σχέση του γιού με τον απόντα συναισθηματικά πατέρα. Ο γιός δεν καλύπτει μόνο το συναισθηματικό κενό της μητέρας αλλά συμβολικά την διεκδικεί από τον πατέρα και τον αποκλείει συναισθηματικά με διάφορους τρόπους από την σύζυγό του, κάτι που έχει οδυνηρές συνέπειες και για τους τρείς μερικές φορές. Άλλες φορές θέλει να τον απαξιώσει , να τον ρίξει από το βάθρο του, να τον πληγώσει παίρνοντας εκδίκηση για την οδύνη που είχε προκαλέσει στην μητέρα του.
Όταν πια το θηλυκό ξεπρόβαλλε, διεκδίκησε την ισότητα, την ισοτιμία, την ισονομία, αυτό το αρσενικό κλονίστηκε, άρχισε να αμφισβητείται η μονοκρατορία του και ταυτόχρονα να παραπαίουν οι σταθερές σε ατομικό και διαπροσωπικό επίπεδο. Ο μεταβαλλόμενος κόσμος μέσα στον οποίο ζούσαν γυναίκες και άνδρες δημιούργησε αρχικά ένα μεγάλο παράδοξο και για τις γυναίκες αφού ενώ κατήγγειλαν τις ‘ανδρικές’ στάσεις και πράξεις, την ίδια στιγμή τις αναπαρήγαγαν π.χ σε πρωτόλειο επίπεδο κοστούμι, κάπνισμα, αργότερα κυνηγοί των αρσενικών, υιοθέτηση των παιχνιδιών εξουσίας και επικυριαρχίας στην εργασία, στην πολιτική. Οι γυναίκες κινδύνευαν να εξομοιωθούν με τους άνδρες παραβλέποντας τις στρεβλώσεις που δημιουργούνταν .
Η ‘αγαπητική’ στάση της συγγραφέα προς τον άνδρα, η ενσυναίσθηση της σύγχυσης που ένιωθε ο ίδιος κατά τη διάρκεια αυτής της μετάβασης και της αναζήτησης νέων απαντήσεων θα μπορούσε να δράσει θεραπευτικά. Χάρη σε αυτή την θέαση του άνδρα η θεραπεύτρια τον απαλλάσσει από ένα νέο βάρος που κουβαλά : να επιτύχει άμεσα και αποτελεσματικά να ικανοποιήσει τις προσδοκίες των χειραφετημένων πια γυναικών. Αν και γυναίκα, είναι διατεθειμένη να τον συνοδεύσει σε αυτόν τον υπαρξιακό του αγώνα, του δίνει χώρο και χρόνο για να πειραματισθεί και να αυτοπροσδιορισθεί. Συγχρόνως κατανοεί οτι μπορεί και να μην συνεχίσει αυτόν τον αγώνα ή να τον διακόψει λόγω της οδύνης που προκαλεί. Ο άνδρας έχει πια πρόσβαση στο δικαίωμα της αδυναμίας, η εικόνα του εξανθρωπίζεται…
Η στάση αυτή που αναδύεται μέσα από το συγγραφικό έργο της Ελισάβετ δίνει συγχρόνως μια διαφορετική στίξη στις σχέσεις ανδρών- γυναικών.
Ακόμη κι αν συνεχίζουν να υφίστανται διακρίσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών για τις οποίες θα συνεχίζουμε να αγωνιζόμαστε, μας προτρέπει να σκεφθούμε ότι το ζητούμενο δεν είναι πια η συμμετρική αντιπαράθεση, η αντιπαλότητα αλλά άλλοι τρόποι συνύπαρξης. Κι εκεί ίσως κι εμείς, οι γυναίκες, χρειάζεται να στοχαστούμε και να αναστοχαστούμε πάνω στο δικό μας απο αιώνες κεκτημένο : την μητρότητα. Συχνά, η τεκνοποίηση και η φροντίδα των παιδιών χρησιμοποιείται ως αποκλειστικό προνόμιο της γυναικείας φύσης και μπορεί να γίνει το δόρυ που πληγώνει τον άνδρα -πατέρα, που τον αμφισβητεί ή και τον αποκλείει . Δεν είναι τυχαίο που έχουν δημιουργηθεί σύλλογοι διαζευγμένων πατεράδων που διεκδικούν την πατρότητά τους. Σε αρκετές περιπτώσεις, οι μητέρες δεν επιτρέπουν στον πρώην σύζυγο να έχει σχέση με το παιδί που έφεραν μαζί στον κόσμο ή δημιουργούν πολλά προσκόμματα στην επικοινωνία υποστηρίζοντας οτι αυτή μπορεί να είναι επιβλαβής για το παιδί. Η μητρική φροντίδα στο συλλογικό ασυνείδητο θεωρείται ανώτερη, ιερή, η επιμέλεια δίνεται με ιδιαίτερη φειδώ στον πατέρα όταν υπάρχουν δικαστικές διαμάχες και ‘το σύνδρομο της αποξένωσης’ με τον πατέρα, όπως το αποκαλούμε, παραμονεύει. Αυτή είναι μια νέα μορφή απουσίας του πατέρα στην οποία όμως συμβάλλουν σε μεγάλο βαθμό οι ίδιες οι μητέρες και πρώην σύντροφοι.
Τέλος, αυτό το βιβλίο έχει κι εναν ‘προληπτικό’ χαρακτήρα θα έλεγα. Η Ελισάβετ επικαιροποιεί την ανάγκη μιας ‘δουλειάς με τον εαυτό’ και την αναθεώρηση των αξιών και των προτεραιοτήτων για τον άνδρα. Σε μια κοινωνικο-οικονομική συγκυρία όπου ο εργασιακός χώρος βάλλεται κι αυτός συνεχίζει να θεωρείται ο κατεξοχήν χώρος κοινωνικής καταξίωσης για τον άνδρα, το φάσμα της οικονομικής δυσπραγίας, της ανεργίας βαραίνει και αφοπλίζει. Οι ανομολόγητες πιέσεις που υφίστανται οι άνδρες οδηγούν σε ψυχοσωματικά προβλήματα, σε οργανικές παθήσεις, σε αιφνίδιες ασθένειες και μερικές
φορές σε μοιραία εγκεφαλικά επεισόδια ή εμφράγματα που ακούμε όλο και πιο συχνά. Άλλες φορές πάλι, η ψυχική διάθεση αλλάζει, η αβεβαιότητα, η ανασφάλεια μετασχηματίζεται στην αίσθηση της μάταιης προσπάθειας, της ανεπάρκειας, του αδύνατου και η ψυχική κατάρρευση ελοχεύει.
Συγχρόνως όμως δεν θα ήταν σημαντικό να ξαναδούμε τους μηχανισμούς και τους θεσμούς που επιτελούν την δουλειά της αναπαραγωγής του ‘αιώνιου αρσενικού’; Είναι δυνατόν να τους απενεργοποιήσουμε ώστε να απελευθερωθούν οι δυνάμεις της αλλαγής που κατορθώνουν να την αναχαιτίζουν; Περισσότερο ίσως από ποτέ είναι απαραίτητο να αποδομήσουμε τα αυτονόητα και να εξερευνήσουμε τις συμβολικές δομές της ανδρικής κυριαρχίας που συντηρούνται τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες.
Συζητούσα με ενα καλό συνάδελφο, Γάλλο, που ασκεί ως ψυχοθεραπευτής στο Παρίσι και στην Γενεύη, κάποιες δεκαετίες μεγαλύτερο απο εμένα, και μου ανέφερε τη σαφή διαφορά που διαπιστώνει όσον αφορά τα αιτήματα των νέων ζευγαριών τα οποία αναζητούν μια γόνιμη και εποικοδομητική συνέχεια της σχέσης τους. ‘Παίρνουν πραγματικά στα σοβαρά την σχέση τους σε αντίθεση με τη δική μου γενιά’ μου είπε.
Κάτι ανάλογο παρατηρούμε κι εδώ , ακόμη κι αν συχνά οι άνδρες έρχονται μετά απο πίεση των συντρόφων τους όπως σημειώνει και η Ελισάβετ. Η επιθυμία για ένα ζευγάρι όπου η συμμετοχικότητα και η συνεργατικότητα θα έχουν το προβάδισμα και θα τροφοδοτούν την κοινή πορεία ενός άνδρα και μιας γυναίκας δεν μπορεί παρά να είναι ελπιδοφόρα για τις νέες υπερβάσεις που θα απομακρύνουν τον άνδρα από παρωχημένες αγκυλώσεις, προκαταλήψεις και στερεότυπα.
Με το βιβλίο της Ελισάβετ, η σιωπή παραδίδει την θέση της στην ηχώ των ανδρικών φωνών που προσβλέπουν σε αυτές τις υπερβάσεις. Ας λειτουργήσουμε κι εμείς ως διαπασών λοιπόν, ας αδράξουμε τον απόηχο αυτών των φωνών κι ας σκεφθούμε πώς ο καθένας /μας , η καθεμιά μας με τον δικό του/της τρόπο, μπορεί να πάει πιο πέρα το πολύτιμο μήνυμα αυτού του βιβλίου…